نشست چهل‌وهفتم ژاپن‌شناسی با عنوان «مفهوم پیش‌گیری در ژاپن» در دوشنبه‌ی پایانی مهر ماه برگزار شد. این نشست با سخنرانی زینب بهرامی، دانشجوی دکترای حوزه اپیدمیولوژی محیط زیست و سلامت عمومی از دانشگاه کیوتو و با سابقه پژوهشی گسترده در حوزه محیط زیست و سلامت، به‌صورت مجازی و حضوری برگزار گردید. هدف این نشست، بررسی تجربه‌های موفق ژاپن در حوزه پیش‌گیری و کاربرد آن در سلامت عمومی و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی بود. در این نشست، بهرامی از تجارب خود در ژاپن و همچنین داده‌های علمی به‌دست‌آمده از تحقیقات و مطالعات در این زمینه صحبت نمود.

سخنران ابتدا جوامع جهان را به دو دسته درمان‌محور و پیش‌گیری‌محور تقسیم کرد. وی توضیح داد که رویکرد درمان‌محور معمولاً پس از وقوع بحران‌ها تمرکز بر مدیریت و کاهش خسارت دارد. به عنوان مثال، می‌توان به ساخت بیمارستان‌های مجهز برای استفاده پس از سوانحی همچون زلزله یا تشکیل کمیته‌های بحران اشاره نمود که تا همین اواخر در کشورهای غربی از این دسته اقدامات رخ می‌داد. در مقابل، رویکرد پیش‌گیری‌محور تلاش می‌کند با شناسایی تهدیدات پیش از وقوع، از بروز بحران جلوگیری کرده یا اثرات آن را کاهش دهد. این رویکرد شامل برنامه‌ریزی بلندمدت و سرمایه‌گذاری در آموزش عمومی، بهداشت و محیط زیست است. سخنران یادآوری کرد که هم‌اکنون در اکثر جوامع توسعه‌یافته، رویکرد پیش‌گیری‌محور به‌عنوان یک استراتژی کلیدی برای کاهش آسیب‌های انسانی و مالی در برابر بلایای طبیعی و بحران‌های اجتماعی شناخته می‌شود.

بهرامی سپس به عوامل تاریخی و جغرافیایی موثر در کشور ژاپن بر انتخاب رویکرد پیش‌گیری‌محور پرداخت. وی اشاره کرد ژاپن به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، شامل 6852 جزیره در یک منطقه زلزله‌خیز و مستعد سونامی، و تاریخچه مملو از بلایای طبیعی، به سمت رویکرد پیش‌گیری‌محور حرکت کرده است. این بلایای طبیعی، مقامات و مردم را به اتخاذ سیاست‌های پیشگیرانه واداشته است. علاوه بر این، محدودیت‌های منابع طبیعی و وابستگی شدید به واردات مواد اولیه، ژاپن را به کشوری تبدیل کرده که تلاش می‌کند از هرگونه بحران اقتصادی یا زیست‌محیطی پیش‌گیری کند. سخنران در ادامه به تفصیل به بررسی این عوامل و تأثیرات آن‌ها بر سیاست‌گذاری‌های حکومتی و اجتماعی پرداخت.

وی اشاره کرد، ژاپن با اجرای سیاست‌های پیشگیرانه در سطوح مختلف اجتماعی و حکومتی، از جمله بهداشت عمومی، مدیریت بلایای طبیعی و سلامت محیط کار، توانسته به نتایج قابل‌توجهی دست یابد. این سیاست‌ها شامل موارد مختلفی است که از جمله آن‌ها می‌توان به اقدامات زیر اشاره کرد.

آمادگی برای بلایای طبیعی: سیستم‌های هشدار زودهنگام مانند ماهواره «هی‌ماواری 8»[1] برای اطلاع‌رسانی بلایای طبیعی استفاده می‌شود. این سیستم‌ها پیام‌های هشدار را به تمامی موبایل‌ها ارسال می‌کنند. همچنین، در مدارس و ادارات ژاپن، تمرین‌های سالانه برای آمادگی در برابر زلزله و سونامی برگزار می‌شود. در بسیاری از مناطق، هشدارهای زودهنگام برای سایر بلایای طبیعی مانند طوفان‌ها و رانش‌های زمین نیز به صورت مستمر ارسال می‌شود.

مدارس و ساختمان‌های عمومی ژاپن با استانداردهای بالای مقاوم‌سازی طراحی می‌شوند تا در برابر زلزله‌های بالای 9 ریشتر مقاوم باشند. به عنوان نمونه، مدارس ابتدایی ژاپن به گونه‌ای طراحی شده‌اند که علاوه بر استفاده آموزشی، به عنوان پناهگاه در مواقع بحرانی عمل کنند. همچنین وجود زیرساخت‌های قوی برای مقابله با سیل و بارندگی شدید، از دیگر مواردی است که در ساخت مدارس به آن توجه می‌شود.

غربالگری سلامت: برنامه‌های غربالگری اجباری سلامت برای تمامی سنین و اقشار جامعه اجرا می‌شود. این برنامه‌ها شامل آزمایش‌های سالانه و واکسیناسیون رایگان است. شهرداری‌ها نیز به صورت فعال، افراد مسن یا افرادی که به خدمات سلامت دسترسی ندارند را شناسایی و خدمات لازم را به آن‌ها ارائه می‌کنند. همچنین، در برخی از مناطق، خدمات درمانی رایگان برای افراد بی‌بضاعت و مهاجران نیز وجود دارد. این اقدامات باعث شده است که مشکلات بهداشتی و سلامت در ژاپن به موقع شناسایی شوند و از گسترش و رواج بیماری‌ها جلوگیری شود.

ترویج سبک زندگی سالم: ژاپن از طریق رسانه‌ها، مدارس و برنامه‌های اجتماعی، فرهنگ ورزش مرتب و تغذیه سالم را ترویج می‌دهد. برنامه‌هایی نظیر «رادیو تایسو»[2]، که ورزش‌های صبحگاهی را از طریق رادیو آموزش می‌دهد، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست. در بسیاری از کارخانه‌ها و محیط‌های کاری نیز برنامه‌های ورزشی صبحگاهی برای کارگران وجود دارد که به سلامت جسمی کارکنان کمک می‌کند و روحیه جمعی را تقویت می‌کند. این برنامه‌ها نه‌تنها موجب سلامت جسمی افراد در محل کار، بلکه در زندگی روزمره‌ آنان نیز می‌شود. به‌علاوه وجود قانون «متابو»[3] برای اندازه دور شکم در محل کار و به طور کلی در جامعه ژاپن سبب شده تا فرد چاق در ژاپن به ندرت دیده شود.

مدارس ژاپنی نیز با ارائه ناهارهای سالم و متنوع، روی‌آوردن به تغذیه سالم و مناسب را در کودکان نهادینه می‌کنند. تشویق به داشتن تغذیه سالم همچنین با فراهم آوردن خوراکی و نوشیدنی‌های سالم و طبیعی در کنار نوشیدنی‌های دارای شکر و افزودن میزان کم قند و نمک به مواد خوراکی در فروشگاه‌ها انجام می‌گیرد.

اقدامات محیط زیستی و مدیریت انرژی: ژاپن به‌عنوان یک کشور با جمعیت زیاد و منابع طبیعی محدود، توجه ویژه‌ای به حفظ محیط زیست و مدیریت پایدار منابع دارد. در این راستا، قوانین سختگیرانه‌ای برای کنترل آلودگی هوا، آب و خاک اجرا می‌شود. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی از اولویت‌های این کشور است. همچنین، کمپین‌های آموزشی برای کاهش مصرف انرژی و حفظ محیط زیست در سطح ملی اجرا می‌شود. برنامه‌های جامع و بلندمدتی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و بهبود کیفیت هوای شهری نیز به اجرا درآمده‌اند که به حفظ سلامت عمومی و ارتقای کیفیت زندگی کمک کرده است.

مدیریت زباله و استفاده از مواد بازیافتی: سیستم تفکیک زباله از مبدأ و استفاده از مواد بازیافتی در ساخت‌وساز شهری از ویژگی‌های برجسته ژاپن است. در این کشور، هر خانواده موظف است زباله‌های خود را تفکیک کند. این سیستم باعث شده که ژاپن یکی از کشورهایی باشد که کمترین میزان زباله‌های غیرقابل بازیافت را داشته باشد. با توجه به جمعیت زیاد و حجم بالای تولید زباله، این سیستم نه ‌تنها در بهبود محیط زیست مؤثر بوده، بلکه به کاهش مصرف مواد اولیه و کاهش هزینه‌های مربوط به دفن زباله نیز کمک کرده است.

طراحی شهری و فضاهای عمومی: ژاپن با ایجاد پیاده‌روهای مناسب، پارک‌های متصل[4] به‌منظور افزایش فضای سبز و رعایت قانون «500 متر»[5] برای دسترسی آسان به فروشگاه‌های مواد غذایی، محیط شهری مطلوبی را ایجاد کرده است. این اقدامات، علاوه بر تسهیل زندگی روزمره، به کاهش استفاده از خودرو و افزایش فعالیت فیزیکی کمک کرده است. این طراحی شهری، نه تنها برای آرامش روانی و سلامت جسمی مفید است، بلکه به کاهش آلودگی و بهبود کیفیت هوای شهری نیز کمک می‌کند. نکته حائز اهمیت دیگر در طراحی شهری، اولویت قرار دادن نیازهای افراد ناتوان جسمی نظیر افراد مسن، معلول، دارای بیمار‌ی‌های خاص و کودکان برای تردد شهری و یا حتی توجه به افراد دارای بیماری‌های اعصاب و روان برای به حداقل رسیدن مشکلات سکونت می‌باشد.

بهداشت و ایمنی محیط کار: در ژاپن، ایمنی و بهداشت محیط کار بسیار جدی گرفته می‌شود و حتی برای ساده‌ترین وظایف، همه کارکنان موظف به استفاده از تجهیزات ایمنی کامل مانند کلاه، کفش آهنی و کاپشن ایمنی هستند. ساخت‌وسازها در ایمنی کامل انجام شده و اقدامات زیادی برای کاهش خطرات ناشی از آن صورت می‌گیرد. برنامه‌های منظم چکاپ سلامت جسمی و روانی برای کارکنان نیز اجرا شده و هر سازمان با بیش از ۵۰ نفر کارمند، موظف است متخصص سلامت شغلی داشته باشد. همچنین به دلیل علاقه زیاد مردان به اضافه‌کاری، دولت نظارت شدیدی بر ساعات کاری و پرداخت‌های مربوط به اضافه‌کاری اعمال می‌کند.

پیش‌گیری در مدارس و محیط‌های اجتماعی: در بسیاری از مدارس، دوره‌های آموزشی درباره پیش‌گیری از اعتیاد، رفتارهای پرخطر و سبک زندگی سالم برای دانش‌آموزان برگزار می‌شود. همچنین اقدامات پیشگیرانه‌ای مانند شفاف‌سازی محیط مدارس و اماکن عمومی برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های اجتماعی به‌کار گرفته شده است. به‌طور مثال، مدارس ژاپنی غالباً شیشه‌ای یا باز طراحی شده‌اند تا نظارت کامل بر فعالیت‌ها وجود داشته باشد. این رویکرد در مدرسه‌ها باعث افزایش امنیت دانش‌آموزان و جلوگیری از وقوع مواردی چون آزار و اذیت و قلدری می‌شود.

در نهایت می‌توان گفت سیاست‌های پیش‌گیرانه ژاپن نه‌تنها هزینه‌های سلامت را کاهش داده، بلکه به انسجام اجتماعی، پایداری محیط زیست و رفاه عمومی کمک شایانی کرده است. درواقع، کشور ژاپن به یکی از الگو‌های موفق برای کاهش هزینه‌های سلامت و در عین حال افزایش کیفیت زندگی تبدیل شده است. رویکرد پیش‌گیری‌محور، به حفظ سلامت جسمی و روحی مردم کمک کرده و با ایجاد محیطی امن‌ و سالم‌، کیفیت زندگی را برای نسل‌های آینده نیز تضمین می‌کند.

نشست چهل‌وهفتم با ارائه تجربه‌های ژاپن در پیش‌گیری، نقش این رویکرد را در ایجاد جامعه‌ای سالم و پایدار نشان داد. این رویکرد، با وجود چالش‌ها، می‌تواند الهام‌بخش کشورهای دیگر، از جمله ایران، برای بهبود سیاست‌های اجتماعی با توجه به  فرهنگ بومی هر کشور باشد. سرمایه‌گذاری در آموزش عمومی و تقویت زیرساخت‌های پیش‌گیرانه در حوزه‌های سلامت، محیط زیست و ایمنی محیط کار از جمله اقداماتی است که می‌توان در راستای پیاده‌سازی این رویکرد به کار گرفت.

این نشست در نهایت با پرسش و پاسخ و گرفتن عکس یادگاری به پایان رسید.

گزارش از زهرا تهرانی تاج

دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات ژاپن