پنجاه‌وسومین نشست دوشنبه‌های آخر ماه ژاپن‌شناسی تحت عنوان «آموزش اُموی‌یاری (همدلی به شیوه ژاپنی) در دبستان‌های ژاپن» با سخنرانی زهرا تهرانی تاج، دانش‌آموخته رشته مطالعات ژاپن در دوشنبه آخر ماه تیر مصادف با30 تیر 1404 برگزار شد. این نشست اولین نشست از مجموعه نشست‌های ارائه تحقیقات دانش‌آموختگان مطالعات ژاپن بود. تهرانی در این این نشست حول مفهوم اُموی‌یاری و جایگاه آن در نظام آموزش اخلاق دبستان‌های ژاپن به سخنرانی پرداخت. در ابتدا سرکار خانم دکتر پوررستمی ضمن خیر مقدم به مهمانان به بیان اهمیت آموزش اخلاق و تاکید بر آن در مدارس پرداخت.

سپس خانم تهرانی سخنانی در این حوزه ارائه داد. تهرانی ابتدا کلیاتی در خصوص آموزش اخلاق در مدارس را بیان کرد. او عنوان کرد در ژاپن آموزش اخلاق به عنوان بخشی اساسی و جدایی‌ناپذیر از نظام آموزشی تدریس می‌شود. این آموزش‌ها نه تنها در قالب درس رسمی به نام «دوتوکو[1]» (اخلاق) است، بلکه در تمام فعالیت‌های مدرسه و زندگی روزمره دانش‌آموزان نیز جریان دارد. هدف اصلی این نظام، پرورش شهروندانی مسئول، همدل و متعهد است که به ارزش‌های جمعی و انسانی پایبند باشند. در واقع، در مدارس ابتدایی ژاپن، اهداف تربیتی بیش از این‌که اهداف علمی باشند، شامل اهداف اخلاقی هستند و اساس آموزش در مدارس ابتدایی، تمرین اخلاقیات و روابط انسانی است.

تهرانی ادامه داد، این نظام آموزشی ریشه در تاریخ و فرهنگ غنی ژاپن دارد و تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی مختلف، از جمله اصلاحات دوره مِی‌جی (1868_1912) و اشغال پس از جنگ جهانی دوم، تکامل یافته است. یکی از کلیدی‌ترین و بنیادی‌ترین مفاهیم در این نظام، «اُموی‌یاری[2]» یا «ملاحظه دیگران» است که به عنوان سنگ بنای روابط اجتماعی در ژاپن شناخته می‌شود و در تمام سطوح زندگی فردی و جمعی ژاپنی‌ها نمود دارد.

تهرانی سپس به تاریخچه اخلاق پرداخت. آموزش اخلاق در ژاپن پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد که به دوران ادو (۱۶۰۳-۱۸۶۸) و مدارس «تراکویا[3]» بازمی‌گردد. در این مدارس که زیر نظر راهبان بودایی اداره می‌شد، آموزش‌های اخلاقی همراه با دروس اصلی مانند خواندن، نوشتن و حساب تدریس می‌شد.

او ادامه داد، با آغاز دوره میجی (۱۸۶۸)، ژاپن تحت تأثیر غرب نظام آموزشی خود را نو‌سازی کرد. در این دوره، درس «شُوشین[4]» (تهذیب نفس) یکی از 8 درس مورد تدریس در مدارس ابتدایی بود. با وجود تصمیم ژاپن به الگوگیری از غرب در این دوره، نگرانی از غربی‌شدن فرهنگ ژاپن و از دست رفتن ارزش‌های سنتی، منجر به صدور «فرمان امپراتوری در خصوص آموزش‌وپرورش» (کِیوئیکو چوکُوگو[5]) در سال ۱۸۹۰ شد. این فرمان که ترکیبی از آموزه‌های مبتنی بر ادیان شینتو و کنفوسیوس بود، هر روز صبح در مدارس خوانده می‌شد و بر ارزش‌هایی مانند مهربانی با خانواده، صداقت، تواضع، احترام به قانون و عشق به میهن تأکید داشت.

تهرانی در ادامه بیان کرد، پس از جنگ جهانی دوم، آموزش اخلاق به دلیل ارتباط با ملی‌گرایی افراطی و میلیتاریسم ممنوع شد. در این دوره، هیئتی از مربیان آمریکایی پیشنهادهایی مبتنی بر ارزش‌های دموکراتیک و فردگرایانه ارائه برای این درس دادند. اما آموزش اخلاق در سال ۱۹۵۸، پس از خروج ژاپن از اشغال آمریکا، با عنوان جدید «دوتوکو نو جی‌کان[6]» (ساعات آموزش اخلاق) احیا شد. این بار، در کنار تمرکز بر ارزش‌های دموکراتیک توجه به همدلی اجتماعی و احترام به خواسته‌های جمعی مورد تاکید بود.

اما در دهه 60 و 70 میلادی، با رشد اقتصادی چشمگیر ژاپن و افزایش رفت‌وآمد کارشناسان و متخصصان از کشورهای غربی، فرهنگ ژاپن دچار تغییراتی شد و مسائلی در زمینه اجتماعی نظیر ازدواج دیرهنگام، نرخ پایین زادوولد و غیره پدید آمد. بنابراین در این دوره آموزش اخلاق بار دیگر بازنگری شد تا توازنی بین جهانی‌شدن و حفظ سنت‌های ژاپنی ایجاد شود. این دوره شاهد یکی از بزرگ‌ترین اصلاحات در نظام آموزش اخلاق بود که هدف آن تقویت غرور ملی در کنار توجه به نظام بین‌المللی‌ بود.

تهرانی در ادامه به تشریح معنای اُموی‌یاری و ارائه مثال‌هایی از آن پرداخت.  او عنوان کرد، «اُموی‌یاری» که از ترکیب دو جزء «اُموی» (فکر و اندیشه) و «یاری» (تقدیم کردن) تشکیل شده است، به‌معنای درک احساسات و نیازهای دیگران و عملی متناسب با آن است، بدون اینکه نیازی به درخواست مستقیم از طرف مقابل باشد. این مفهوم که در قلب فرهنگ ژاپنی قرار دارد، دارای سه ویژگی اصلی زیر است: 

۱. حس شهودی و درک غیرکلامی: به‌معنای توانایی درک نیازهای دیگران بدون بیان صریح آن‌ها است. اصطلاح «اُموی‌یاری یعنی گوش دادن به صداهای خاموش» به‌خوبی این ویژگی را توصیف می‌کند.

۲. نیازمند توانایی برای خواندن فضا و موقعیت است که اصطلاحا در زبان ژاپنی «کُوکی ئو یومُو[7]» نام دارد یعنی  تشخیص شرایط و رفتار متناسب با شرایط در موقعیت‌های مختلف.

۳. بر کارهای کوچک و روزمره تاکید دارد: به این معنی که حتی اقدامات ساده مانند لبخند زدن یا برخورد محبت‌آمیز می‌تواند مصداق کامل اُموی‌یاری باشد.

مثال‌های عملی این مفهوم در زندگی روزمره ژاپنی‌ها بسیار فراوان است:

- خودداری از صحبت با تلفن در وسایل حمل و نقل عمومی برای آزار نرساندن به دیگران.

- تشکیل صف‌های منظم و رعایت نوبت در مترو و ایستگاه‌ها.

- کمک به افراد ناتوان مانند سالمندان یا نابینایان در عبور از خیابان.

- گوش دادن فعال به دیگران بدون قطع کردن صحبت آن‌ها.

و غیره

تهرانی ادامه داد، بر اساس نظرسنجی‌های متعدد، اُموی‌یاری به عنوان یکی از باارزش‌ترین ویژگی‌های اخلاقی در ژاپن شناخته می‌شود. برای مثال، در پژوهشی که در سال ۱۹۹۵ توسط وزارت امور داخلی و ارتباطات ژاپن انجام شد، ۶۱.۹٪ از والدین ژاپنی این ویژگی را به عنوان مهم‌ترین صفت مطلوب برای فرزندان خود ذکر کردند.

تهرانی در ادامه به انواع روش‌های آموزش اخلاق و همدلی در مدارس ژاپن اشاره کرد که در ذیل شرح داده شده است.

1.کتاب‌های درسی: شامل مباحثی آموزشی، تمرین‌ها، مثال‌ها و همچنین داستان‌هایی هستند که همدلی را به کودکان می‌آموزند. درس‌هایی با عناوینی مانند «قلب دارای اُموی‌یاری چگونه قلبی است؟» به طور مستقیم به این مفهوم می‌پردازند.

2. فعالیت‌های گروهی ساختارمند: هان[8]، گروه‌های کوچک ۴-۵ نفره در کلاس درس است که به صورت هدفمند تشکیل می‌شود تا دانش‌آموزان با توانایی‌های مختلف و گاها متضاد در قالب گروه‌های مختلف به همکاری بپردازند. اساس تشکیل این گروه‌ها همکاری و همدلی برای دست‌یابی به هدفی جمعی است.  

3. فعالیت‌های دسته‌جمعی: تمام دانش‌آموزان به نوبت مسئولیت‌هایی مثل تمیز کردن محیط مدرسه و توزیع ناهار را برعهده می‌گیرند که روحیه مسئولیت‌پذیری را تقویت می‌کند. همچنین دانش‌‌آموزان با کمک معلم خود مراسم‌های مختلف فرهنگی،هنری و ورزشی را برگزار می‌کنند.

۳. انجمن‌های مدرسه‌ای: این انجمن‌ها که در آن دانش‌آموزان به‌صورت دلخواه به فعالیت‌های ورزشی و فرهنگی مورد علاقه خود می‌پردازند، فضایی ایده‌آل برای تمرین کار گروهی و همدلی است. شعار بسیاری از این انجمن‌ها بر مبنای مفاهیم همدلانه شکل می‌گیرد.

4. نقش محوری معلمان: معلمان در ژاپن نه تنها مسئولیت آموزش را برعهده دارند، بلکه الگوی زنده‌ی رفتار اخلاقی هستند. روش‌هایی مانند:

-کاتِی هومون [9] (بازدید از منزل): معلمان در ابتدای سال تحصیلی از خانه دانش‌آموزان بازدید می‌کنند تا ارتباط صمیمانه‌تری برقرار کنند.

-پرهیز از سرزنش دانش‌آموزان: معلمان ترجیح می‌دهند به جای تنبیه دانش‌آموزان در جمع، با صمیمیت با دانش‌آموز رفتار کنند.

-آموزش شیوه همکاری در گروه: در بحث‌های گروهی، معلمان از دانش‌آموزان می‌خواهند به جای تمرکز بر ضعف‌ها، نقاط مثبت هم‌گروهی‌های خود را بیان کنند.

5. یادگیری فعال و تجربی: نظام آموزشی ژاپن به جای روش‌های سنتی برای آموزش همدلی از روش‌های یادگیری فعال به شیوه زیر استفاده می‌کند:

- بحث‌های گروهی: درباره موضوعاتی مانند «چرا باید به والدین کمک کنیم؟» 

- نمایش و ایفای نقش: دانش‌آموزان موقعیت‌های مختلف اجتماعی را در خارج از مدرسه تجربه می‌کنند و نمایشی برای داستان‌های موجود در کتاب درسی اجرا می‌کنند.

- پروژه‌های عملی: مانند تهیه کارت‌های قدردانی برای افرادی که برای ما زحمت می‌کشند.

تهرانی در پایان سخنان خود را به شرح زیر جمع‌بندی کرد:

هدف نهایی آموزش اخلاق در مدارس ژاپن، ایجاد جامعه‌ای است که در آن افراد به یکدیگر و احساسات و نیازهای یکدیگر احترام می‌گذارند. نظام آموزشی در مدارس ابتدایی به شیوه‌ای تدوین شده است که اولویت با نظام آموزش اخلاق و ایجاد روابط دوستانه و همدلانه میان دانش‌‌آموزان باشد. نتایج این نظام آموزشی در رفتار اجتماعی ژاپنی‌ها به وضوح مشهود است. رعایت نظم در مکان‌های عمومی بدون نیاز به حضور ناظر، همبستگی اجتماعی و کمک‌های خودجوش به آسیب‌دیدگان بلایای طبیعی و روحیه کار گروهی و همکاری مؤثر در محیط‌های کاری مواردی از این دست است.

در ادامه دکتر گل‌محمدی به توضیحات تکمیلی در خصوص موضوع نشست پرداخت. ایشان بیان داشت، مفاهیمی پرمعنا در زبان ژاپنی وجود دارد که تنها یک کلمه نیست، بلکه نشان‌دهنده فرهنگ این کشور است. برای مثال کلمه «یاکو[10]» به عنوان وظیفه و نقش از مفاهیم مهم در ژاپن است که از دوران ادو، دوران طلایی تاریخ ژاپن مفهومی بسیار حائز اهمیت است. همچنین مفهومی مثل «گانبارو[11]» به معنای تلاش کردن، از مفاهیم مهم در نظام آموزشی به شمار می‌رود و سرلوحه فعالیت‌های آموزشی قرار می‌گیرد. مفهومی مثل «وا[12]» نیز به معنای نظم اجتماعی، سبب شده است تا هماهنگی و نظم جامعه همواره مورد توجه بوده و تلاش افراد براینست که این نظم به هیچ وجه بر هم نخورد. ایشان ادامه داد، «اُموی‌یاری» نیز یکی از این مفاهیم است و بنده شخصا خود در ژاپن آن را درک کرده‌ام. این امر همانطور که پیش‌تر ذکر شد، خواندن چهره افراد و درک شهودی از نیاز دیگران است. این فرهنگ در برابر ارباب رجوع حائز اهمیت بوده و موارد زیادی از درک نیاز ارباب‌رجوع و رسیدگی به امور او را شامل می‌شود. بنابراین این مفاهیم در ورای یک لغت و نشان دهنده فرهنگ و نظام ارزشی ژاپن است که در مواردی تفاوت زیادی با نظام ارزشی کشور ما دارد.  

سخنرانی با اهدای تقدیرنامه به خانم تهرانی و گرفتن عکس یادگاری دسته‌جمعی به پایان رسید.