نشست پنجاه و یکم از سلسله نشست‌های ژاپن‌شناسی دوشنبه‌های آخر ماه با محوریت «تجربه ژاپن در مدیریت پسماند» در آخرین دوشنبه ماه فروردین برگزار شد.

این نشست به صورت برخط و حضوری در دانشکده مطالعات جهانِ دانشگاه تهران و با حضور پژوهشگران، اساتید دانشگاه، دانشجویان و علاقه‌مندان به شناخت فرهنگ و توسعه ژاپن برگزار گردید. در این جلسه، خانم یوشیه کوبایاشی، مشاور تدوین پروژه در دفتر آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن که به اختصار جایکا نامیده می‌شود به ایراد سخنرانی پرداختند. ایشان در این نشست، ضمن مروری بر قوانین و ساختار مدیریت پسماند در ژاپن، به توضیح تجربه‌های میدانی خود در کشورهای مختلف، نوآوری‌ها و راهکارهای خلاقانه در ژاپن، مقایسه وضعیت فعلی ایران و ژاپن در این حوزه، و نقش سازمان جایکا در ارتقای زیرساخت‌های زیست‌محیطی و مدیریت پسماند در کشورهای مورد همکاری پرداختند.

خانم کوبایاشی در ابتدای سخنان خود، به معرفی سوابق حرفه‌ای و تجربه‌های شخصی خود در حوزه توسعه پرداختند. ایشان از سال ۲۰۱۷ به‌عنوان مشاور در دفتر جایکا در ایران فعالیت دارند. ایشان نخستین بار در سال ۲۰۰۳ و در جریان زلزله بم به ایران آمدند و با مشاهده گستردگی خسارات ناشی از فاجعه، اهمیت آمادگی در برابر بلایای طبیعی را درک کردند. وی در سال ۲۰۰۸ به همراه خانواده و فرزند دو ساله خود، سفری یک‌ساله از شرق آسیا تا اروپا داشتند و طی آن ضمن برقراری ارتباط با جوامع گوناگون، به فقدان توسعه در کشورهای متعدد پی بردند و پس از بازگشت به ژاپن، همکاری خود را با جایکا آغاز نمودند.

نخستین تجربه ایشان در زمینه همکاری با جایکا در کشور فیلیپین شکل گرفت. ایشان از سال 2009 تا 2012 در آنجا به‌عنوان مسئول بررسی بیماری‌های عفونی فعالیت کردند و برای انجام مسئولیت خود می‌بایست به دفعات متعدد به محل‌های زاغه‌نشین مراجعه می‌کردند چراکه بیماری‌های عفونی در آنجا بیشتر رواج داشت. ایشان به حادثه تلخ لغزش زمین در محل دفن زباله در سال ۲۰۰۰ اشاره کردند که منجر به جان‌باختن حدود هزار نفر شد. مرکزی که با وجود تلاش دولت برای تعطیلی آن، ساکنان منطقه خواستار بازگشایی آن شدند، چون تنها منبع معیشت‌شان به آن وابسته بود.

در ادامه سخنرانی، خانم کوبایاشی به بررسی چارچوب قانونی مدیریت پسماند در ژاپن پرداختند. ایشان توضیح دادند که ژاپن از جمله کشورهای پیش‌رو در تدوین قوانین مرتبط با مدیریت پسماند بوده و از دهه ۱۹۵۰ تاکنون چندین قانون در این زمینه وضع کرده‌است. «قانون پاکسازی عمومی»[1] در سال ۱۹۷۰ یکی از نقاط عطف این روند است که بر اساس آن، مسئولیت تولید زباله متوجه فرد یا نهاد تولیدکننده است. این قانون نه‌تنها شهروندان، بلکه شرکت‌ها، رستوران‌ها، کارخانه‌ها و به‌طور کلی مراکز تجاری را نیز ملزم به رعایت ضوابط دفع مناسب زباله می‌داند. در صورت تخطی از قانون، مجازات‌هایی از جمله حبس تا پنج سال یا جریمه‌هایی تا سقف سه میلیون دلار برای شرکت‌ها در نظر گرفته شده‌است.

ایشان همچنین به توضیح در مورد فرهنگ عمومی ژاپن در قبال پسماند پرداختند و با ذکر مثال‌هایی ملموس، از جدیت جامعه ژاپنی در رعایت قوانین دفع زباله سخن گفتند. همچنین خانم کوبایاشی اشاره کردند که سیاست تفکیک پسماند در ژاپن توسط شهرداری‌ها و با توجه به شرایط شهر مربوطه تعیین می‌شود. ایشان به‌طور خاص، شهر کامی کاتسو را مثال زدند که شهروندان آن زباله‌های خود را در ۴۵ دسته مختلف تفکیک می‌کنند و هیچ کامیون جمع‌آوری زباله در شهر وجود ندارد؛ بلکه مردم زباله‌های خود را شخصاً به مراکز تعیین‌شده برده و در آنجا تفکیک می‌کنند. این در حالی است که در شهر بزرگی مانند توکیو تفکیک زباله ها نه در 45 دسته بلکه تنها در چند دسته محدود تفکیک می شود.

ایشان سپس به مقایسه وضعیت مدیریت پسماند در ژاپن و ایران پرداختند. مدیریت پسماند در تمام جهان شامل سه مرحله[2]3R یعنی کاهش زباله، استفاده مجدد از آن و بازیافت زباله است. اگرچه این سه مرحله امروزه تبدیل به هفت مرحله یا 7R تبدیل شده است، اما روش سنتی که در ژاپن هم انجام می‌شود همچنان شامل سه مرحله بالا است. به گفته وی، ژاپن از این نظر در مرحله سوم است، اما ایران جایی میان مرحله اول و دوم از روند توسعه مدیریت پسماند قرار دارد. مرحله اول شامل  جمع‌آوری زباله به شیوه مکانیزه است که در ایران به‌خوبی انجام می‌شوداما مرحله دوم یعنی محل دفن بهداشتی زباله و شیوه برخورد با شیرابه همچنان دارای مشکل است. وی توضیح داد که بسیاری از پروژه‌های جایکا در ایران، از جمله در مشهد، در راستای تحقق اهداف این مراحل اجرا می‌شود و در مشهد در حال حاضر مرحله دوم به‌صورت کامل انجام می‌شود. .

در ادامه، خانم کوبایاشی به برخی از راهکارهای ژاپن در حوزه مدیریت پسماند پرداختند. وی از جمله به اجبار به استفاده از کیسه‌های مخصوص دفع زباله، کاهش سطل‌های عمومی زباله در شهرها، پروژه‌های بازیافت ظروف ادویه‌ها و شوینده‌ها و استفاده از ظروف زیست‌تخریب‌پذیر در رستوران‌ها اشاره کردند. ایشان همچنین به نقش شرکت‌هایی مانند راکوتن[3] در تعبیه جعبه‌هایی در مسیرهای پرتردد برای جمع‌آوری لباس‌هایی که مردم در مراسمی مثل هالووین پوشیده و با دور انداختن آن تبدیل به زباله می‌شده است، پرداختند. این لباس‌ها پس از شستشو مجددا به فروش رفته و سود حاصل از این فروش‌ها در راستای ایفای مسئولیت اجتماعی به شهرداری‌ها بازگردانده می‌شد.

از دیگر موارد مطرح‌شده در این نشست، فعالیت‌های زباله‌سوزها و مراکز مدیریت پسماند در ژاپن بود. ایشان به دو نمونه از این مراکز در شهرهای اوساکا و هیروشیما اشاره کردند که نه‌تنها کارایی بالایی دارند، بلکه با طراحی زیبا می‌توانند بخشی از بافت شهری محسوب ‌شوند. به‌طور خاص، در سایت اوساکا، برق حاصل از سوزاندن زباله سالانه میلیون‌ها دلار درآمدزایی دارد و در تامین انرژی الکتریکی کشور نقش ایفا می‌کند.

سپس، خانم کوبایاشی به نقش جایکا در توسعه مدیریت پسماند و به‌طور عمومی‌تر مدیریت آلودگی در سطح بین‌المللی پرداختند. تاکنون ۹۴ پروژه در ۶۰ کشور با هدف بهبود مدیریت پسماند و مقابله با آلودگی‌های محیطی اجرا شده‌است و بیش از ۳۵۰ میلیون نفر از نتایج آن بهره‌مند شده‌اند. ایشان به پروژه‌های موفق در کشورهای مالزی و بنگلادش اشاره کردند و توضیح دادند که جایکا در این کشورها توانسته‌ است با ارتقای جمع‌آوری زباله و ترویج کمپوست‌سازی، تاثیرات مثبت و موثری در زمینه مدیریت پسماند بگذارد.

در ادامه نشست، خانم کوبایاشی به روند همکاری‌های جایکا با دولت ایران در حوزه مدیریت پسماند پرداختند. به گفته ایشان، پس از تصویب قانون مدیریت پسماند در ایران در سال ۲۰۰۴، درخواست کمک رسمی از سوی دولت ایران به ژاپن ارائه شد و از سال ۲۰۰۸ همکاری‌های دوجانبه آغاز گردید. در نخستین مرحله، گروهی از مقامات ایرانی به ژاپن اعزام شدند و با ساختارهای مدیریت پسماند آشنا شدند. در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، این همکاری وارد فاز فنی شد و دکتر یوشیدا، کارشناس ژاپنی، به ایران اعزام گردید و در مشهد مستقر شد. او با بررسی میدانی سایت میامی، طرحی برای تبدیل آن به نخستین محل دفن بهداشتی زباله در کشور ارائه داد. این پروژه با تلاش کارشناسان داخلی، در سال ۲۰۲۱ تکمیل شد و دکتر یوشیدا پس از بازدید مجدد از سایت، از اجرای دقیق و منطبق با طراحی اولیه ابراز شگفتی کرد.

کوبایاشی با اشاره به توسعه زیرساخت‌های مدیریت پسماند در مشهد از جمله مراکز جمع‌آوری، تفکیک و تولید بیوگاز، اذعان داشت که برخی از این سامانه‌ها در برخی جنبه‌ها از استانداردهای ژاپنی نیز پیشرفته‌تر هستند. همچنین، جایکا در نظر دارد تا گروهی از کارشناسان ایرانی را برای آموزش تخصصی به ژاپن اعزام کند تا بتوانند مدل‌های بومی برای شهرهای مختلف تدوین کنند.

در پایان، به نمونه موفق برنامه آموزش کشور ثالث در سال ۲۰۱۹ اشاره شد که طی آن، کارشناسان ایرانی(که پیش‌تر خودشان در ژاپن آموزش دیده بودند) به آموزش مسئولین افغان پرداختند که این نشانه‌ای از ظرفیت‌سازی موفق در منطقه به واسطه همکاری‌های مشترک می‌باشد.

در نهایت، خانم کوبایاشی به برنامه‌های آتی جایکا در ایران اشاره نمودند که تمرکز ویژه‌ای بر نواحی ساحلی و منطقه‌ای دریای خزر خواهد داشت. به‌ویژه مسئله ورود شیرابه ناشی از پسماندها به دریای خزر و پیامدهای زیست‌محیطی آن، نیازمند اقدام لازم برای کنترل عواقب منفی آن است. در انتها وی مجدد بر اهمیت ترویج فرهنگ  3Rتأکید کردند و بیان داشتند که این سه اصل آن چیزی بوده که ژاپن از دوران پس از جنگ جهانی دوم تاکنون در تلاش برای تحقق آن بوده‌است و کشور ژاپن تمایل دارد که این ظرفیت دانشی خود را برای دیگر کشورها نیز به‌کار ببرد.

پس از پرسش و پاسخ نهایی، نشست با اهدای لوح تقدیر و گرفتن عکس یادگاری دسته جمعی به پایان رسید.

گزارش از  علی مزیدی/ دانشجوی کارشناسی ارشد بیوتکنولوژی دانشگاه تهران