چهل‌وچهارمین نشست از سلسله نشست‌های ژاپن‌شناسی دوشنبه‌های آخر ماه با موضوع‌ «چالش‌های کنونی معلمان در نظام آموزش‌وپرورش ژاپن، بررسی مقایسه‌ای نظام آموزش‌وپرورش ایران و ژاپن» و سخنرانی خانم دکتر تویوکو موری‌تا، در روز دوشنبه 21 خرداد 1403، در تالار ملل دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.

دکتر موری‌تا یکی از ایران‌شناسان مطرح است که مدتی به‌عنوان عضو هیات علمی در دانشگاه کاگوشیما فعالیت داشته‌است. وی سال 1368 برای نخستین‌بار به ایران سفر کرده و در دانشگاه تهران و مجموعه دهخدا زبان فارسی را آموخته است. پس از مدتی، بار دیگر جهت بررسی و مشاهده عملکرد مدارس ایران، به‌ویژه مقطع دبستان برای مدتی به ایران آمد.

استاد موری‌تا سخنان خود را با توضیحاتی درباره قانون اساسی ژاپن آغاز کرد؛ زیرا قوانین آموزش‌وپرورش ژاپن براساس قانون اساسی تنظیم شده‌اند. قانون اساسی ژاپن دارای سه محور اصلی1. حقوق بشر، 2. صلح‌جویی، و 3. دموکراسی است. هدف آموزش‌وپرورش ژاپن، «شکل‌گیری شخصیت و پرورش انسان‌های سالم از نظر روحی و جسمی و ویژگی‌های لازم برای تشکیل جامعه‌ی ‌صلح‌آمیز و دموکراتیک» است.

وی در ادامه اظهار داشت که بر اساس آمار، ساعات کاری معلمان در ژاپن در مقایسه با ساعات کاری معلمان در سایر نقاط  دنیا بیش‌ترین میزان است. به‌طور مثال، ساعات کاری معلمان ژاپنی در مقطع راهنمایی 56 ساعت درهفته است. یکی از دلایل آن، وجود یک نوع نظامِ خاص ارزیابی کیفیت کار معلمان است که در زبان ژاپنی به آن «جوگیو کِن‌کیُو[1]» می‌گویند. طبق این نظام، معلمان یک مدرسه در کلاس درس معلمان مدرسه دیگر حضور پیدا می‌کنند و نحوه‌ی تدریس را مورد بررسی قرار می‌دهند. همچنین معلمان موظفند که گزارشی دقیق از تمام فعالیت‌های‌شان در کلاس، به این معلمان بازرس ارائه دهند. پس از آن، نشستی با حضور معلمان بازرس ومعلمان مدرسه برگزار می‌شود. در آن نشست، معلمان بازرس نظرات خود را درباره نحوه‌ی تدریس و تعامل معلمان با دانش‌آموزان بیان می‌کنند. این روند موجب بهبود کار معلمان می‌شود. این نظام ارزیابی صرفا مختص ژاپن است ولی درحال‌حاضر دکتر سرکارآرانی، از اساتید دانشگاه ناگویا، درحال ترویج این نظام ارزیابی در کشورهای چین، کره و سنگاپور است.

از وظایف دیگر معلمان در مدارس ژاپن، کمک‌کردن به دانش‌آموزان درفعالیت‌های فوق برنامه (بوکاتسودو[2]) بعد ازساعات اصلی کلاس‌های درس است. فعالیت‌های فوق‌برنامه به این صورت است که پس از پایان کلاس‌ها، دانش‌آموزان به اختیار خود در یکی از گروه‌های ورزشی، موسیقی یا فرهنگی فعالیت می‌کنند.

همچنین در ژاپن ارتباط‌ داشتن معلمان با اولیا، امر بسیار مهمی است. معلمان باید سالی یک‌مرتبه به خانه‌ی دانش‌آموزان بروند و وضعیت زندگی آن‌ها و نحوه‌ی ارتباط والدین با فرزندان‌شان را بررسی کنند. در زبان ژاپنی به این کار «کاتِی هومون[3]» می‌گویند. روابط بین والدین و معلمان باید به گونه‌ای باشد که اگر مشکلی بین والدین و فرزندان رخ داد، معلم خیلی زود متوجه شود. همچنین بعضی روزهای سال جهت بازدید والدین از کلاس‌های درس فرزندان‌شان تعیین می‌شود. معمولا مادرها در این جلسات شرکت می‌کنند. آن‌ها در انتهای کلاس می‌ایستند و دانش‌آموزان را نظاره می‌کنند.

در مدارس ژاپن یک روز در سال مسابقات ورزشی و جشن فرهنگی برگزار می‌شود که برای برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای برنامه‌های این روز، معلم‎ها باید به دانش‌آموزان کمک کنند. در این روز اولیا و حتی گاهی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها شرکت می‌کنند. بنابراین معلم‌ها باید شناخت خوبی از اولیا و دانش‌آموزان داشته‌باشند.

یکی از شعارهای آموزش‌وپرورش ژاپن این است که معلمان نباید فقط درس بدهند، بلکه باید روش‌های زندگی یا اخلاق را هم به دانش‌آموزان آموزش دهند. این شعار شامل سه مولفه‌ی اصلی: ذهن، مهارت و توانایی بدنی است و اعتقاد آموزش‌وپرورش ژاپن بر این است که این سه مورد باید به‌خوبی به دانش‌آموزان آموزش داده‌شود. بخشی از آموزش‌های مدارس ژاپن شامل مهارت‌های زندگی می‌شود. ازجمله قسمتی از این آموزش‌ها این است که برخی دانش آموزان را موظف می‌کنند که ناهار تهیه‌شده توسط مدرسه را  میان دانش‌آموزان دیگر تقسیم کنند. معلمان موظفند بر فرآیند تقسیم غذا توسط دانش‌آموزان نظارت داشته‌باشند و درصورت مشاهده‌ی هرگونه بی‌عدالتی در تقسیم غذا، به آن‌ها تذکر دهند. به‌هنگام صرف غذا، معلمان با دانش‌آموزان غذا می‌خورند تا بتوانند آداب غذاخوردن را به دانش‌آموزان آموزش دهند. بعد از صرف ناهار، همه‌ی دانش‌آموزان به همراه بعضی از معلم‌ها، کلاس‌های درس، راه‌روها، سرویس‌های بهداشتی و حیاط مدرسه را تمیز می‌کنند. در این زمان، معلمان روش‌های تمیزکردن از جمله نحوه استفاده از جارو و خاک‌انداز و ... را به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند. به این‌ترتیب، دانش‎آموزان می‌آموزند که نه فقط محیط شخصی و منزل خود بلکه مکان‌های عمومی را هم تمیز نگه‌ دارند.

ویژگی دیگر آموزش‌وپرورش ژاپن این است که به کارِ گروهی اهمیت ویژه‌ای می‌دهد. درواقع فرهنگ ژاپن این‌گونه است که معتقدند یک نفر نمی‌تواند به‌تنهایی چندین استعداد را نشان بدهد و درصورتی‌که چند نفر باهم کارکنند، نتیجه چند برابر می‌شود. معلمان کار گروهی را از دوران کودکی آموزش می‌دهند. بدین‌صورت که ازهمان اول دبستان، افراد حاضر در کلاس را به گروه‌های چندنفره تقسیم می‌کنند و فعالیت‌هایی که باید در مدرسه انجام شود را در بین گروه‌ها تقسیم می‌کنند. در ایران این صحنه را مشاهده کرده‌ام که معلم‌ها کارهایشان را به یک دانش‌آموز می‌سپارند که خیلی از خود استعداد نشان می‌دهد. اما در ژاپن کارها را تنها به گروه‌ها می‌سپارند. افراد در گروه باهم مشورت می‌کنند و اگر کسی در گروه سستی کند باید دیگران به او تذکر دهند.

در مدارس ژاپن هم مانند سایر کشورها معلم‌ها به دانش‌آموزان می‌آموزند که چه طور برای شغل یا زندگی آینده‌شان برنامه‌ریزی کنند. در دوره دبستان، معلمان، دانش‌آموزان را به شرکت‌ها، شهرداری‌ها و... برده و نحوه‌ی کارکردن افراد در این مکان‌ها را به آن‌ها نشان می‌دهند. در دوره‌ی راهنمایی دانش‌آموزان به مدت دو هفته جهت کارآموزی به شرکت‌ها، کتابخانه‌ها، مهدکودک‌ها شهرداری‌ها و... فرستاده می‌شوند. معلم‌ها از قبل بررسی زیادی بر محل کارآموزی دانش‌آموزان انجام می‌دهند و به دانش‌آموزان توضیحات لازم را ارائه می‌دهند. انجام این کارها برای معلمان بسیار سخت است اما معلم‌ها این کارها را انجام می‌دهند چون می‌دانند دانش‌آموزان با انتخابِ شغل و مسیر آینده‌ی زندگی‌شان، برای درس‌خواندن  بیش‌تر انگیزه پیدا می‌کنند.

نظام استخدامی معلمان در ژاپن به‌صورت استانی است؛ هر استان یا شهرداری می‌تواند معلمان را استخدام  کند. در 47 استان ژاپن، آزمون استخدامی برگزارمی‌شود و افراد اگر مایل باشند درهمه‌ی این آزمون‌ها می‌توانند شرکت کنند. استان‌دار، رئیس کمیسیون آموزش‌وپرورش شهرداری را انتخاب می‌کند. لازم است که این شخص دارای تجربه معلمی باشد. معلمانی که  20 یا 30 سال تجربه و تدریس دارند می‌توانند عضو کمیسیون آموزش‌وپرورش شوند. تصمیم‌گیری درباره پذیرش متقاضیان شغل معلمی در اختیار این کمیسیون است. معلم‌ها پس از استخدام در مدارس دولتی حق ندارند از استانی که در آن استخدام شده‌اند به استان دیگری بروند.  علت آن است که معلمان موظف‌اند فرهنگ مرتبط با استان خود را فرابگیرند و بتوانند به دانش‌آموزان آن را بیاموزند.

از موارد چالش‌برانگیز دیگر برای معلمان، دانش‌آموزان خارجی است. به دلیل بالارفتن میانگین سن افراد در ژاپن و نیاز به نیروی کار، اخیراً پذیرش مهاجران روبه افزایش است. حضور فرزندان این مهاجران در مدارس ژاپن، معلمان را با چالش‌های بزرگی روبه‌رو کرده‌است. ازجمله این‌که معلمان باید به دانش‌آموزان با فرهنگ‌های متفاوت مسائل مختلف را بیاموزند. برای معلمی که در ژاپن رشد کرده و برای مثال با فرهنگ مردم ویتنام و یا فرهنگ یک فرد مسلمان آشنایی ندارد، آموزش مسائل مربوط به آن‌ها وهمچنین ارتباط‌گیری و درک متقابل آن‌ها سخت است. ولی با این وجود قاعده‌ای وجود دارد که معلم باید همه‌ی مسائل مورد نیاز یک کودک را به او بیاموزد. به‌عنوان مثال، درباره‌ی نحوه‌ی رفتار با افراد مسلمان یک کتاب راهنما برای افزایش اطلاعات معلمان ژاپنی تالیف شده‌است تا فرهنگ اسلام شامل رمضان، حجاب و یا حرام‌بودنِ خوردن گوشت خوک برای مسلمانان و غیره را به معلمان ژاپنی آموزش دهد.

باتوجه‌به تفاوت‌های فرهنگی ناشی از مهاجرت افراد مختلف به ژاپن، شاید وقت آن رسیده‌ باشد که در نقش معلمان در زمینه آموزش مهارت‌های زندگی و درس اخلاق تغییراتی ایجاد شود و شاید بهتر باشد که نقش خانواده در پرورش فرزندان  پررنگ‌تر شود. در این زمینه، اهمیت انجمن اولیا باید بیش‌تر مورد توجه قرار بگیرد. پیشنهاد دکتر موری‌تا این است که همه‌ی جامعه باید برای پرورش کودکان تلاش کنند.

در پایان نشست، سخنران پاسخ‌گوی  پرسش‌های حاضران بود.

این نشست با اهدای لوح تقدیر، نشان دانشگاه تهران و گرفتن عکس یادگاری به پایان رسید.

گزارش از فاطمه مهربانی

دانشجوی کارشناسی ارشد آموزش زبان ژاپنی